Елімізде алаяқтық қылмысы ең көп тіркелген қылмыс түріне жатуда. Алаяқтардың айла-тәсілдері күн сайын, тіпті сағат сайын өзгеруде деуге болады. Мына бір оқиғаны естіп тіпті таңқалып отырмыз. Айталық, өңір полицейлері жақында тұрғындарды «Меккеге апарамын» деп алдап, олардың 11 миллион теңгесін қалтасына басып кеткен алаяқты ұстады.
Оқиғаны толығырақ баяндайық. Сайрам аудандық полиция басқармасына жергілікті тұрғын арызданды. Ер адамның айтуынша, Меккеге кіші қажылыққа 10 күнге апарып әкелемін деген бейтаныс азаматқа сенген. Содан алаяқтың сөзіне иланып, оған ұшу билеті, қонақүй мен тамақтану үшін жалпы 423 000 теңгесін берген. Бірақ уәде орындалмағандықтан, тұрғын полициядан көмек сұрады. Аталған жайт ҚР ҚК-нің 190-бабы «Алаяқтық» бойынша тіркеуге алынды. Осы аралықта полицияға тағы бірнеше тұрғын шағым түсірді.Ал сайрамдық тәжірибелі тәртіп сақшылары тұрғындарды алдап кеткен адамды анықтау бағытында жүйелі жұмыс жүргізді. Жәбірленушілердің ақшалары аударылған есепшоттар тыңғылықты тексеріліп, куәлардан жауаптар алынды.Нәтижесінде жинақталған ақпарат көздері арқылы күдіктінің жеке басы анықталды. Жедел уәкілдер оны Алматы қаласынан ұстап, полиция басқармасына жеткізді. Ол Жетісу облысының тұрғыны болып шықты.Белгілі болғандай, күдікті Меккеге барғысы келген 30-дан астам сайрамдық тұрғындардың ақшасын алып, жәбірленушілерге 11 миллион теңгеге жуық шығын келтірген. Қазіргі таңда полиция күдіктінің жалпы 14 жайт алаяқтық дерегіне қатыстылығын анықтап, тергеу амалдарын жүргізуде. Күдікті қамауда.
Қажы боламын деп жүріп, сан соғып қалған қарияның жағдайынан кейін «нелікті аға буын өкілдері алаяқтардың құрбаны болады?» деген сұрақ туындауы заңды. Полицейлер алаяқтарға ақпараттық технологиядан аса хабары жоқ, оның тілін жете біле бермейтін егде жастағы адамдарды алдау оңай екенін айтады. Расында да, зейнет жасындағылар интернеттегі немесе мобильді банкингтегі ақпаратты тексере алмайды. Сондықтан, көбінесе алаяқтардың құрбанына солар айналып жатады. Төлем карталарын пайдалануға дағдыланбаған егде жастағы адамдар өздерінің жеке мәліметтерін алаяқтарға оңай бере алады.
— Осындай жағдайлардың алдын ала үшін қарттарға бірегей, ұзын құпиясөздерді ойлап табуға және жазуға көмектесу керек. Оларды ешбір жағдайда бөлісуге болмайтынын түсіндіру керек. Ата-анаңызға, ата-әжелеріңізге, көршілеріңізге бұл конфиденциалды мәліметтер тек алаяқтарға қажет екенін түсіндіріңіз. Бейтаныс адамдарға, тіпті олар өздерін банк қызметкерлері, құқық қорғау органдарының қызметкерлері немесе мемлекеттік әлеуметтік қызметкерлер ретінде таныстырса да, оларға сөзсіз сенуге болмайтынын айтыңыз, — дейді құқық қорғаушылар.
Иә, ғаламтор кеңістігі арқылы бізді торуылдайтын қауіптердің аз емес екенін ұмытпағанымыз дұрыс. Оның үстіне, қазір интернет арқылы алаяқтық жасайтындар көп. Олармен күрес жұмыстарын барынша қарқынды түрде жүргізілуде. Дегенмен, олар біздің елімізде ғана отырған жоқ қой. Шекараның арғы жағында отырып-ақ еліміздегі азаматтардың ақшасын оп-оңай өздеріне аударып ала алады.
Соңғы 5 жылда елімізде кісі өлтіру саны 823-тен 520-ға, денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру – 2 198-ден 1 840-қа, зорлау – бірден 3 есеге немесе 1 130-дан 386 оқиғаға дейін қысқарды. Пайдакүнемдік, зорлық-зомбылық қылмыстары, соның ішінде қарақшылық 580-ден 177-ге, тонау 8 091-ден 2 404-ке, ал ұрлық 180,1 мыңнан 58,8 мыңға дейін азайды. Қылмыстың азайғаны қуантады, әрине. Дегенмен, соның салдарынан келтірілген залал сомасы керісінше арта түсуде. Айталық, 2018 жылы – 237,3 млрд, 2019 жылы – 312,3 млрд, 2020 жылы – 684,6 млрд, 2021 жылы – 302,2 млрд, 2022 жылы – 495,1 млрд теңге. Сала мамандары бұған елімізде алаяқтық әрекеттердің көбеюі себеп болып отырғанын айтады. Оның ішінде әсіресе онлайн алдау бойынша тіркелген қылмыстар көп.
ҚР Ішкі істер министрлігі мұнымен күресу үшін Киберқылмысқа қарсы күрес жөніндегі орталық құрып, өңірлерде пилоттық жоба ретінде«CyberPol» қызметін іске қосты. Цифрлық технологиялар арқылы жасалатын заңсыздықпен күресу, мемлекеттік органдармен өзара іс-қимыл жасап, ел тұрғындарының құқықтық сауаттылығын арттыру мақсатында Түркістан облыстық криминалдық полиция басқармасы жанынан құрылған «CyberPol» пилоттық жобасында киберқылмыс пен интернет-алаяқтықтың алдын алуға 6 жедел уәкіл мен 3 тергеушіден құрылған «Киберқылмысқа қарсы күрес» тұрақты тобы бекітілген. Қазіргі таңда аталған топ өңірден 31 тұрғынды қолға түсіріп, олардың 56-сының интернет-алаяқтық қылмысқа қатыстары бар екенін дәлелдеген.
«Cyberpol» арнайы тобының мүшелері алаяқтық әрекеттерді болдырмау мақсатында бірқатар шараларды атқаруда. Мәселен, жақында Түркістан облысының полицейлері ақпараттық технологияларды пайдалана отырып жасалатын құқық бұзушылықтар, оның ішінде интернет-алаяқтыққа қарсы күрес тиімділігін арттыру мақсатында республикалық «Hi-Tech» жедел-профилактикалық іс-шарасын өткізді.
Өңір полицейлері «Hi-Tech» жедел-профилактикалық іс-шарасының екі тәулігінде бұрын тіркелген 14 қылмыстық іс ашылғанын айтады. Сондай-ақ, шұғыл іздестіру шараларын жүргізу нәтижесінде Түркістан облысы мен Шымкент қаласы аумағында 10 факт интернет-алаяқтық қылмысын жасап, жасырынып жүрген тұрғын анықталды. Айта берсек, мұндай фактілеп жетіп артылады.
Жалпы қоғамымызда алаяқтық қылмыстың көбеюіне байланысты «ҚР кейбір заңнамалық актілеріне Қылмыстық, Қылмыстық-процестік және Қылмыстық-атқару кодекстерін оңтайландыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң жобасында интернет желісі арқылы алаяқтық жасайтындарға қатысты жаза қатаңдатылды. Соған сәйкес, алаяқтық, яғни бөтеннің мүлкін жымқыру немесе алдау немесе сенімді теріс пайдалану жолымен бөтен мүлiкке құқықты иемдену мүлкі тәркіленіп, 3000 айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде айыппұл салуға не сол мөлшерде түзеу жұмыстарына не 800 сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға не 2 жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеуге, не сол мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланатын болды. Ал, жалпы алаяқтық жасағандарға 1 000 АЕК көлемінде айыппұл салынады немесе 600 сағатқа дейін қоғамдық жұмыстарға тартылады.
Дегенмен, құқық қорғаушылар ақпараттық технология дамыған уақытта алаяқтарды қолға түсіру оңай болмайтынын ескертеді. Сондықтан, ешқашан және ешкімге жеке деректеріңізді, банк картаңыздың деректемелерін, картаның жарамдылық мерзімін, CVC/CVV кодты (банк картасының артқы жағындағы үш санды, картаның түпнұсқалығын тексеру кодын), құпия сөзді және ақша қалдығын, жасалған операцияны растау үшін SMS-кодты: төлемді, аударымды және т.б. айтпаңыз дегіміз келеді.
