«Террор» ұғымы қазіргі әдебиеттерде диктаторлық немесе тоталитарлық жүйелердің өз азаматтарына қатысты күш қолдану және үрей туғызу саясатын сипаттауда қолданылады. Терроризм ретінде «әлсіздің» тарапынан болатын (радикалды саяси оппозиция, экстремистік пиғылдағы ұлттық немесе діни азғыншылық, діни фанатиктер және т.б.) әрекет түсіндіріледі.
Терроризм – ұйымдасқан топтың діттеген мақсатына жету үшін күш қолдану арқылы көрініс табатын әдіс. Қазіргі жағдайларда террористер қоғамдық ғимараттарды басып алу, жарып жіберу, ұшақтарды алып қашу және өзге де әрекеттерге барады. Террористік әрекеттер қашан да жариялы түрде қоғамға, билікке әсер етуге бағытталады.
«Террор» сөзінің мағынасы латын тілінен аударғанда, қорқыныш, үрей деген ұғымды білдіреді. Терроризм қазіргі таңда шектен шығып халықаралық сипат алуда, терроризм әртүрлі мемлекеттер, топтар арасындағы келіспеушілікті шешу үшін қорқыту және қырып-жоюдың құралына айналып отыр. Террористік әрекетке қатысушысы ретінде кез-келген адам болуы мүмкін. Бұл қылмыс кең масштабты және аса қауіпті қылмыс болғанымен терроризм жетік зерттелмеген сала.
Террористік іс-әрекет (оның мазмұнды және практикалық жағы) кез-келген басқа құбылыстар сияқты, әлеуметтік іс-қимыл теориясына сәйкес, ең алдымен, әлеуметтік деструктивті объективті адамның іс-әрекеті, жеке тұлғалардың әлеуметтік белсенділігі болып табылады.
Терроризмнің әлемдік деңгейде күрт өсуін, терроризмді саяси күрестің әдісі ретінде қолдану үрдісінің күшеюін ескерсек, шетелдік террористік және экстремистік ұйымдардың арнайы дайындықтан өткен содырларымен, сондай-ақ радикалданған діни топтар өкілдері қатарындағы республика азаматтарымен Қазақстан аймағында террористік акцияларды жасау қаупі өсіп отыр.
Терроризмнің обьектісі қоғамның қауіпсіздігі болып табылады. Қосымша обьектісі адамдардың өмірі мен денсаулығы. Сондықтан, терроризмді көп обьектілі қылмыс түріне жатқызады. Қылмыстың обьективтік жағы – жарылыс жасау, өрт қою немесе адамдардың қаза болуы,елеулі мүліктік зиян келтіру не қоғамға қауіпті өзге де зардаптардың туындау қауіпін төндіретін өзге де іс-әрекеттер жасау.
Субъективтік жағынан терроризм тек қана тікелей қасақаналықпен жасалады. Кінәлі адам заңда көрсетілген әрекеттерді істеу арқылы зардаптардың болу қаупін туғызғанын немесе соны жасаймын деп қорқытудың қоғамға қауіптілігін сезеді және соны жүзеге асырады. Бұл қылмыстың субьектісі болып 14 жасқа толған, ақыл есі дұрыс адам саналады, ал объектісі болып қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін, реттейтін қоғамдық қатынастар, азаматтардың өмірі, денсаулығы, меншігі, мүліктік немесе сезім мүдделері болып табылады.
Терроризмнің ерекшелігі: «террористік идеологияның», әртүрлі бағыттағы тиісті террористік ұйымдардың қызметін біріктіретін идеологиялық және саяси платформалардың болуы: оңшыл, солшыл-ультра революциялық, ұлттық сепаратистік және т.б. Бұл платформалардың мазмұны мен бағытын әдетте жалпы (стратегиялық) анықтайды, белгілі бір ұйымдардың террористік әрекеттерінің бағыты, олардың мақсаттары мен міндеттері.
Терроризмнің мақсат-міндеттері:
— стратегиялық болуы мүмкін (мысалы, қолданыстағы жүйені құлатуға жағдай дайындау, елдегі жағдайды тұрақсыздандыру, террористік ұйымды билік пен қоғамның тәуелсіз саяси күш деп тануы және т.б.)
— тактикалық (террористтің идеялары мен мақсаттарын кеңінен насихаттау) ұйымның мүшелерін топтастыруды қамтамасыз ететін ұйымдар,
— өз қызметін жалғастыру үшін материалдық ресурстар алу, жазасын өтеп жатқан жекелеген террористерді босатуды көздейтін, елдің жекелеген басшыларына немесе ұйымдарына, құқық қорғау органдарына, қарулы күштерге және т.б. теріс көзқарасын білдіретін ұйымдар.
Терроризмнің пайда болуының негізгі себептерін саяси, әлеуметтік-экономикалық, экономикалық, діни, рухани деп бөлуге болады. Терроризмнің пайда болуының саяси себептерінің ішінде ең бастысы — саяси тұрақсыздық. Егер біз әлеуметтік-экономикалық себептерді қарастыратын болсақ, онда басты себеп елдегі өмір сүру деңгейінің төмендігі деп санауға болады.
Экономикалық. Бүгінгі терроризм – бұл өз ұйымдастырушыларына қомақты кіріс әкелетін, мұнай бизнесі кірістерімен салыстыруға болатын бизнес. Қару-жарақ, есірткі, барымта саудасы сізге үлкен пайда алуға мүмкіндік береді.
Діни. Қазіргі уақытта зорлық-зомбылықты насихаттайтын діни ағымдар бар. Олардың ішіндегі ең кең тарағаны – псевдосалафизм. Көп жағдайда лаңкестер өздерінің шынайы ниеттерін діни ұрандармен ғана жасырады.
Рухани. Терроризмнің пайда болуының маңызды рухани себептері: заңды және адами құндылықтардың бұрмалануы.
Жалпы бүгнігі таңда терроризмнің пайда болуы мен дамуына саяси, экономикалық, әлеуметтік, идеологиялық, этно-ұлттық және құқықтық факторлардың өте күрделі жиынтығы әсер етеді.
Саяси факторлар:
• шетелдік террористік ұйымдардың мемлекеттің тұтастығын бұзуға бағытталған ұмтылыстары; Жарияланған демократиялық қағидалар мен оларды жүзеге асыру арасындағы қайшылықтар;
• террористік қатерлерге қарсы тұру үшін құқық қорғау жүйесінің тиімділігі жеткіліксіз болуы.
Экономикалық: Жекешелендіру және одан кейінгі мемлекеттік экономикалық саясат нәтижесінде халықтың өмір сүру деңгейіне қатысты стратификация;
• еңбекке қабілетті халықтың едәуір бөлігінің ашық және жасырын жұмыссыздығы;
• экономиканы криминализациялау;
Әлеуметтік факторлар: Қоғамның демаркациясы (қарама-қарсы мүдделері бар әлеуметтік топтар мен топтардың құрылуы);
• халық үшін әлеуметтік кепілдіктердің тиімді жүйесінің жоқтығы;
• халықтың әлеуметтік қамтамасыз етілуінің күрт төмендеуі, өмір сүру ұзақтығының төмендеуі, жедел және созылмалы аурулардың көбеюі;
• қылмыстың өсуі;
• халықтың рухани, адамгершілік, адамгершілік, патриоттық қасиеттері мен мәдени деңгейінің, оның ішінде құқықтық деңгейінің төмендеуі
Этноұлттық факторлар:
• ұлтаралық қатынастардың шиеленісуі (ұлттық эксклюзивтілік пен артықшылықты уағыздау, ұлттық және діни араздықты қоздыру);
• әртүрлі ұлттық топтардың экономикалық, әлеуметтік-саяси, мәдени мәртебесіндегі теңсіздік;
• мемлекеттің өмір сүруіне және дамуына әсер ететін өткір экономикалық, әлеуметтік, саяси және басқа проблемалар бойынша мемлекеттік-саяси құрылымдар қабылдаған шешімдердің кешігуі;
• халықты заңсыз әрекеттерге итермелейтін радикалды, экстремистік ұлтшыл ұйымдар, қозғалыстар мен жетекшілердің қызметі;
Құқықтық факторлар:
• халықтың, жекелеген көшбасшылардың, саяси партиялардың, ұйымдардың, қозғалыстардың жетекшілерінің құқықтық сауаттылығының төмендігі, бұл олардың қабылданған әрекеттер мен олардың салдары үшін жауапкершілік дәрежесін бағалауға мүмкіндік бермейді;
• «терроризм», «террористік іс-әрекет», «террористік ұйым» және басқа да бірқатар негізгі терминдердің нақты және біртұтас тұжырымдамасының болмауы.
Терроризм актісін жасауға шақыру – жария түрде айтылған немесе таратылатын ақпараттық материалда көрініс тапқан, жеке тұлғаны терроризм актісін жасауға итермелеу мақсатында оның санасына, еркіне және мінез-құлқына әсер ететін үндеу.
Терроризм туралы қылмыстар ҚР Қылмыстық Кодексi 182, 256, 257, 258, 259 және 273-баптарға сәйкес жасаған қылмысына қарай кемі 5 жылдан 17 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырылады. Тіпті қылмысы ауыр жағдайда өмір бойына бас бостандығынан айырылып, жазаланады.
Қорыта келе, терроризм қылмыс,болашаққа жасалған қастандық. Бейбіт ел мен бақытты мемлекет қантөгіспен жуылып жаңармайды. Сондықтан бірлігіміз бен тәуелсіздігіміз біздің болашақ ұрпаққа берілген бақыт деп білемін.
Ж.Битанов,
Түркістан облысы дін істері басқармасының
«Дін мәселелерін зерттеу орталығы» КММ-нің
Сайрам ауданындағы теолог маманы
