Бүгінгі қоғамның ерекше бір оқиғасы алаяқтық екенін айттық. Шындығында алаяқтық тұтас елімізде мәселеге айналып тұрған дүние. Олай болатыны дамумен бірге жүріп отыратын осы бір оқиғаның түрлері де, оның жолдары да жетерлік. Содан да адам саны көп Түркістан облысында алаяқтықтың қандай түрлері кездеседі, оның кең таралған түрлері қандай деген тақырыпта сөз қозғап отырмыз.
Тұтас елімізде бір жылдың өзінде телефон және интернет алаяқтары азаматтарға 15 млрд теңге шығын келтірген. Бұл бір ғана алаяқтықтың салып отырған шығыны. Енді сіз әрмен қарай кең таралған және үнемі орын алып отырған алаяқтық факторларын есептей беріңіз. Ондағы шығын сомасын есептеу қаншалықты болары айтпасада түсінікті.
Интернет бізді бұрынғыдан көп ақпаратпен байланыстырғанымен, бүгінгі цифрлық дәуір алаяқтарға өздерінің алаяқтық әрекеттерін жасауды жеңілдетіп отыр. Әлеуметтік желідегі жалған хабарламалардан қаржылық шоттарға арналған құпиясөздерді алдап алуға дейін баратын алаяқтар басқа адамдардың ақшасына қол жеткізудің сансыз жолдарын тапты. Олар жәбірленушілермен байланысу үшін кез келген құралдарды пайдаланады, оның ішінде, телефон, көше поштасы, электрондық пошта және Интернет. Олар сеніміңізге кіріп, ілінген кезде ақша сұрайды, одан кейін ақшаны алып қашады. Олардың сізді алдауға пайдаланатын сценарийлері тұрақты. Дегенмен, өзіңізді, достарыңызды және отбасыңызды алаяқтықтың ең жалпы түрлері туралы хабардар болумен қорғаңыз.
Алдын ала алынатын ақымен/алдын ала төлем жасаумен байланысты алаяқтық. Жәбірленушіден әлі көрсетілмеген қаржылық қызметтер үшін алдын ала төлем сұрайды. Жәбірленушілер көбінесе әртүрлі алымдарды алдын ала төлеу үшін транзакциялар қатарын жібереді. Жалпы әдістерге несие картасы, гранттар, несиелер, мұрагерлік немесе инвестиция кіруі мүмкін. Бұл алаяқтық Түркістан облысында үнемі кездеседі екен. Соңғы бірнеше жылда осындай оқиғаның біразы орын алып, көптеген алаяқтар ұсталған.
Антивируспен байланысты алаяқтық. Белгілі компьютер немесе бағдарламалық құрал компаниясының қызметкері екенін және жәбірленушінің компьютерінде вирус анықталғанын мәлімдеген біреу жәбірленушіге хабарласады. Несие картасы немесе ақша аударымы арқылы төлем жасау арқылы жәбірленушіге вирусты жоюға және компьютерді қорғауға болатыны туралы кеңес береді. Шындығында, компьютерде вирус болмаған және жәбірленуші қорғауға жіберген ақшасынан айырылып қалады. Енді айтулы алаяқтық қазырше Түркістан облысында орын ала қоймаған алаяқтық түрлеріне жатады.
Қайырымдылықпен байланысты алаяқтық. Жәбірленушімен электрондық пошта, пошта немесе телефон арқылы біреу жиі хабарласып, апат немесе төтенше жағдай (мысалы, су тасқыны, циклон немесе жер сілкінісі) сияқты жақында болған оқиға кезінде көмектесу үшін жеке адамға қайырымдылық ретінде ақша аударуын сұрайды. Заңды қайырымдылық ұйымдары ешқашан ақша аудару қызметі арқылы жеке адамға қайырымдылық көрсетуді сұрамайды. Осы бір алаяқтық түрі Түркістан облысында да кездескен. Зардабын тартқан жәбірленушілер бар.
Төтенше жағдайдағы алаяқтық. Жәбірленушіні досына немесе жақын адамына шұғыл көмек көрсету үшін ақша жіберуге сендіреді. Жәбірленуші ақшаны шұғыл жібереді, өйткені жәбірленушінің жақын адамына деген шынайы қамқорлығын пайдаланады. Бұл алаяқтық Түркістан облысы тұрғындары үшін таныс. Өмір сүру барсында үнемі кездесіп қалады. Біреулері іс қозғаса, енді біреулері қазақы ұстаныммен ұят болады деп жылы жаба салады.
Жұмыс ұсынумен байланысты алаяқтық. Жәбірленуші жұмыс туралы хабарламаға жауап береді және жалған жұмысқа қабылданады, оған жұмысқа байланысты шығындар үшін жалған түбіртек жібереді. Түбіртек сомасы жәбірленушінің шығындарынан асып түседі, сондықтан жәбірленуші ақша аударымы арқылы қалған ақшаны жібереді. Түбіртек алдау арқылы мәжбүрлейді, ал жәбірленуші толық соманы жібереді. Бұл облыста көбірек кездесеті, әсіресе шетел азаматтарына көбірек қолданылатын оқиғалар кездесіп жатады.
Ақша бопсалау. Мәжбүрлеу және көнбеген жағдайда қорқыту арқылы ақшаны, мүлікті немесе қызметтерді заңсыз алу бойынша кездесетін алаяқтардың өмірге қауіп төндіру, қамауға алу немесе басқа талап әрекеттері.
Жалған түбіртекпен жасалатын алаяқтық. Жәбірленушілерге алаяқтықтың бір бөлігі ретінде жиі түбіртек жібереді және шотқа ақша салуды сұрап, ақшаны жұмысқа орналасу, интернетте сатып алу, құпия сатып алу және т.б. үшін пайдаланатынын айтады. Түбіртек жалған (жасанды), сондықтан жәбірленуші түбіртекте пайдаланылған қаражатқа жауапты болады. Шотқа салынған түбіртектегі қаражат түбіртек ресми түрде клирингтен өткенше пайдаланылмауы керек, ал оған апталар кететінін есте сақтаңыз. Бұл алаяқтық облыс аумағында жоқтың қасы. Деседе кейбір аудан, қалаларда жастар жағы көп бой алдырып алады.
Ата-әжелерге бағытталған алаяқтық. Бұл алаяқтық — төтенше жағдайдағы алаяқтықтың бір түрі. Жәбірленушіге қиналған немере болып көрінетін жеке адам немесе медицина қызметкері, құқық қорғау органының қызметкері немесе адвокат сияқты билік өкілі хабарласады. Алаяқ немересіне қатысты шұғыл жағдайды немесе төтенше жағдайды (кепіл, медициналық шығындар, шұғыл жол жүру қаражаты) сипаттап беріп, ол үшін дереу ақша жіберуді талап етеді. Ешқандай төтенше жағдай болған жоқ, ал немересіне көмекке ақша жіберген жәбірленуші ақшасынан айырылды. Облыста көп кездеспейтін алаяқтық түріне жатады.
Жеке басын куәландыратын ақпаратты ұрлау. Жеке басын куәландыратын ақпаратты алатын ұрылар өзін басқа тұлға ретінде көрсету үшін жеке ақпаратты (мысалы, әлеуметтік қамсыздандыру нөмірлері, банктік шот ақпараты және несие картасының нөмірлері) пайдаланады. Оған несие шотын ашу, бар шотты босату, салық декларацияларын тапсыру немесе медициналық сақтандыру кіруі мүмкін. Аталған алаяқтық түрі облысымызда кездесе бермейтін алаяқтық түріне жатады.
Иммиграциялық алаяқтық. Жәбірленушіге иммиграция қызметкері екенін мәлімдеген біреу қоңырау шалып, жәбірленушінің иммиграциялық жазбасында ақау барын айтады. Жағдайды заң бойынша дұрыс көрсету үшін жәбірленушінің иммиграциялық статусына қатысты жеке ақпарат пен құпия мәліметтер берілуі мүмкін. Жәбірленушінің жазбасына қатысты кез келген мәселені шешу үшін дереу төлем талап етіледі және ақша аудару арқылы төлем дереу жасалмаса, елден шығару немесе түрмеге жабу қаупі төнуі мүмкін. Бұл облыста жаңа алдамшылық түрі ретінде тіркеліп белең алып жатыр.
Интернеттен сатып алуға қатысты алаяқтық. Жәбірленушілер Craigslist, eBay, Alibaba, Gumtree, carsales.com және т.б. арқылы онлайн жарнамаланатын заттардың (мысалы, үй жануарлары, көліктер) немесе қызметтердің сатып алушысы немесе сатушысы болуы мүмкін. Алаяқтар жалған веб-сайт немесе затты төмен бағамен жарнамалайтын шынайы сайттағы жалған жарнама арқылы заңды онлайн сатушы болып көрінгісі келеді. Олар сізден ақша жіберу, ақша салынып қойған карта немесе ақша аударымы арқылы төлеуді сұрайды, ақша жіберілгеннен кейін, жәбірленуші тауарды немесе қызметті алмайды. Сондай-ақ алаяқтар сату бағасынан көп ақша жіберіп, заңды сатып алушы болып көрінеді және сатушыдан ақша аударымы арқылы айырма соманы қайтаруды сұрайды. Бұл ең көп кездесіп жатқан алаяқтық түрі. Онда облыс бойынша біраз оқиғалар кездесіп, көбі заң бойынша оң шешімін тапты. Бір анық дүние күн санап болмаса да ай санап кездесіп, құзырлы орындар шынайы күресіп жатқан алаяқтық түрі болып саналады.
Лотерея/жүлде алаяқтығы. Жәбірленушіге лотерея, жүлде немесе ұтыс ойынын ұтып алғаны және ұтысқа салынатын салықтарды немесе алымдарды жабу үшін ақша жіберу керек екендігі айтылады. Жәбірленуші ұтыстардың бір бөлігіне түбіртек алуы мүмкін және түбіртек салынып, ақша жіберілгеннен кейін түбіртек қайтарылады. Бұл түрдегі алаяқтық салыстырмалы түрде азайған. Деседе облыста көбірек кездесетін алаяқтық түр болып есептелінеді.
Ақша айналдыру алаяқтығы. Әлеуметтік желі жаңа жәбірленушілерді бұрыннан келе жатқан тез байып кетумен байланысты алаяқтыққа тарту үшін пайдаланылады, мұнда пайдаланушылар «ақша аудару» арқылы 100 долларды 1000 долларға айналдыру жолдарын жарнамалайды. Бұл қадам инвесторларға қосымша қолма-қол ақша тарту және бірнеше жүздеген долларды мыңдаған долларға айналдыру үшін ақша жүйесіндегі ерекшеліктерді пайдалана алады деп болжайды. Алаяқтар қолма-қол ақшаны алғаннан кейін, олар жәбірленушіні бұғаттап, олармен әлеуметтік желі немесе телефон нөмірі арқылы байланысуына тыйым салады. Облыста аздап кездесетін алаяқтық болып саналады.
Әскерилер. Әскери қызметкерлер бірнеше себеп бойынша алаяқтар үшін тартымды нысана болып келеді. Олар халықты алдап ақша жіберу үшін әскерге деген қызығушылық сезімін теріс пайдаланып, өзін қызметкер ер мен әйел адам ретінде таныстырады. Бұл алаяқтық түрі облыс көлемінде әлі тіркелген жоқ. Дегенмен мына бір мысалды айта кеткен жөн. Түркістан облысы бойынша Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметі Сауран аудандық полиция бөлімі бастығының бұрынғы орынбасары, полиция полковнигіне қатысты сотқа дейінгі тергеп-тексеруді бастаған болатын. Антикордың мәліметінше, күдікті полиция бөлімінде алаяқтық фактісі бойынша тергеліп жатқан азаматтарды қылмыстық жауаптылыққа тартуға және іс бойынша залалды өтеуге жәрдемдесу үшін алаяқтық жолмен 1 млн теңге көлемінде ақша алған.
Виртуалды сатып алу алаяқтығы. Алаяқ жәбірленушімен жұмыспен қамту веб-сайты арқылы байланысады немесе жәбірленуші ақша аудару қызметін бағалау үшін жұмысқа орналасу мүмкіндігі туралы хабарландыруға жауап береді. Алаяқ көбінесе жәбірленушіге ақша салуға түбіртек жібереді, ал жәбірленушіге түбіртектің бір бөлігін төлемақысына сақтай отырып, ақша аударымын жіберуді сұрайды. Жәбірленуші ақша жібереді, алаяқ оны алады, бірақ түбіртекке төленген кезде, толық сомаға жәбірленуші жауап береді. Замана көшімен бірге орын алу мүмкіндігі жоғары алаяқтық түріне жатады.
Артық төлем алаяқтығы. Алаяқ жәбірленушіге қызмет немесе өнім үшін төлем ретінде жарамды болып көрінетін түбіртек жібереді. Әдетте түбіртектің сомасы жәбірленуші ойлағаннан асып түседі, ал алаяқ жәбірленушіге ақша аударымы арқылы артық ақшаны қайтаруды айтады. Түбіртекке төленген кезде, жәбірленуші толық сомаға жауапты болады. Облыс көлемінде тым аз кездесетін алаяқтық түріне жатады.
Фишинг. Жәбірленушіні жеке ақпаратты немесе құпиясөздерді беруде жаңылыстыруға арналған банк немесе ипотекалық компания сияқты сенімді тұлға ретінде көрсететін хабар. Фиш — әдетте электрондық пошта арқылы (телефон немесе мәтін арқылы да жасалуы мүмкін) жеке ақпаратыңызды ұрлау немесе зиянды кодты немесе бағдарламалық құралды компьютеріңізге тарату үшін жасалған алаяқтық әрекет. Түркістан облысында көбірек орын алатын алаяқтық түріне жататыны жасырын емес.
Қарым-қатынас алаяқтығы. Жәбірленушіні әлеуметтік желілерде, онлайн форумда немесе танысу веб-сайтында жиі онлайн кездескен адаммен жеке қарым-қатынасы бар деп сендіреді. Жәбірленуші жиі эмоцияға беріліп ақша салады, көбінесе алушыға серіктес ретінде қарастырылады.Қарым-қатынас алаяқтығыЖәбірленушіні әлеуметтік желілерде, онлайн форумда немесе танысу веб-сайтында жиі онлайн кездескен адаммен жеке қарым-қатынасы бар деп сендіреді. Жәбірленуші жиі эмоцияға беріліп ақша салады, көбінесе алушыға серіктес ретінде қарастырылады. Бұл алаяқтық түрі облыста үнемі орын алып тұратын алаяқтыққа жатады.
Мүлікті жалға беру алаяқтығы. Жәбірленуші жалға берілетін мүлікке депозитке ақша жібереді және жалға берілетін мүлікке ешқашан қол жеткізе алмайды немесе жәбірленуші жалға алушыдан түбіртек жіберілген және ақша аударымы арқылы түбіртектің бір бөлігін кері жіберуді сұрайтын мүліктің иесі болуы мүмкін. Облыста орын алып тұратын алаяқтық түрі болып табылады.
Әлеуметтік желідегі алаяқтық. Егер киберқылмыскер сіздің әлеуметтік медиа тіркелгілеріңізге қол жеткізсе, олар сіздің жақын достарыңыз бен отбасыңызға хабарласа алады. Қылмыскерлер мен алаяқтар адамдардың желіде қанша жеке ақпарат бөлісетінін пайдалана алады, содан кейін бұл ақпаратты достары мен отбасыларына шебер және жоғары мақсатты ұсыныстар жасау үшін пайдалана алады, көбінесе ақша сұрауы мүмкін. Соңғы жылдары саны артып, алданушылар саны көбейіп келе жатқан алаяқтық түрі болып саналады.
SMS/смишинг. Шұғыл әрекет тудыратын, сілтемені басуды сұрайтын, сізді бұзылған сайтқа апаратын немесе сізге қарсы пайдаланылуы мүмкін кейбір жеке ақпаратты байқаусызда жария етуге итермелейтін мәтіндерден сақ болыңыз. Облыста орын алып жатқан жаңа алаяқтық түрі болып табылады.
Салық алаяқтығы. Жәбірленушіге мемлекеттік органнан деп мәлімдеген біреу хабарласып, салық үшін қарыз екенін білдіріп, қамауға алмау, елден шығармау немесе жүргізуші куәлігін/төлқұжатын блокқа түсірмеу үшін оған дереу төлеу керек екенін айтады. Жәбірленушіге салық төлеу үшін ақша жіберу немесе алдын ала жүктелген дебеттік картаны сатып алу тапсырылады. Мемлекеттік органдар шот-фактура жібермей, ешқашан дереу төлеуді талап етпейді немесе салық бойынша хабарласпайды. Обыс бойынша көбірек кездесетін, мәселесі мол алаяқтықтың түрі осы екені жасырын емес.
Телемаркетинг. Телемаркетинг тұтынушы мен телемаркетші немесе сатушы арасында қолма-қол ақша аудару немесе алдын ала төленген картаға жүктелген қаражат сияқты ақша аудару үшін телефон арқылы жүргізілетін кез келген дерлік коммерциялық транзакцияны қамтиды, ол телемаркетинг арқылы ұсынылатын немесе сатылатын тауарлар немесе қызметтер үшін төлем ретінде көбінесе «тегін» немесе айтарлықтай жеңілдік берілген демалысқа, жүлдеге немесе ұтыс ойынына қатысты алаяқтыққа немесе «мәміле» журналдарын сатуға қатысты. Атаулы алаяқтық облыста тым аз кездеседі.
Қорыта айтқанда облыс тұрғындары өздерінің біліктілігі мен білімін осы түрлі алаяқтық жасайтындардан қорғануға жұмсағаны оң болмақ. Тұрғындардың алданбауы қоғам тыныштығының бір бөлігі болып саналады.
