Ханафи мазхабы – ислам әлеміндегі төрт сунниттік құқықтық мектептің (мазхабтың) бірі және ең кең тарағаны. Бұл мазхабтың негізін қалаған Имам Әбу Ханифа (шын есімі – Нуғман ибн Сабит) 699 жылы (һ. 80 жыл) Куфа қаласында дүниеге келген. Ол өз дәуірінің көрнекті ғұламасы әрі факихы (Исламды білу, түсіну дегенді білдіреді. Исламның үкімдерін білетін ғалымдар факих деп атаған).
Ханафи мазхабындағы құқықтық икемділік және рационализм
Ханафи мазхабы ислам құқықтық жүйесіндегі ең икемді және рационалды мазхаб ретінде танымал. Әбу Ханифа құқықтық мәселелерді шешуде Құран мен Сүннетке сүйенумен қатар, қияс (аналогия), истихсан (жақсы деп тану) және урф (дәстүр) сияқты құқықтық принциптерді де қолданған. Қияс – жаңа мәселені шешу үшін бұрынғы шешімдермен салыстыру арқылы үкім шығару әдісі. Истихсан – белгілі бір жағдайларда басқа дәлелдерге қарағанда адамгершілікке немесе әділдікке сәйкес келетін үкімді таңдауды білдіреді. Урф – белгілі бір аймақтағы қалыптасқан әдет-ғұрыптарды ескеру. Бұл әдістер құқықтық үкімдердің заманауи қоғамға бейімделуін қамтамасыз етеді.
Имам Әбу Ханифаның әдіснамасы
Әбу Ханифа құқықтық мәселелерді шешуде жеке пікірге (ра’й) үлкен мән берген. Ол шариғаттағы кейбір үкімдердің өзгермелілігін мойындап, қоғамдағы өзгерістерді ескеруді қажет деп санаған. Бұл мазхабтың ерекше сипаты ретінде оған тән рационализм мен құқықтық сұрақтарды логикалық тұрғыдан шешу қабілетін атауға болады.
Ханафи мазхабының ерекшеліктері оның құқықтық әдіснамасының икемділігі мен рационализмінде, сондай-ақ оның исламдық құқықтағы (фиқһтағы) орны мен әлемнің түрлі аймақтарында кең таралуында жатыр. Мұнда Ханафи мазхабының негізгі ерекшеліктерін қарастырайық.
1.Логикалық талдау
Ханафи мазхабының негізгі ерекшелігі – құқықтық мәселелерді шешуде рационализмге баса назар аударуы. Имам Әбу Ханифа шариғаттағы кейбір үкімдердің уақытпен өзгеруі мүмкін екендігін мойындап, құқықтық шешімдерде логикалық талдау мен жеке пікірді қолдануды насихаттады. Бұл мазхабта мәтіндерді зерттеу және оларды логикалық тұрғыдан түсіну маңызды рөл атқарады.
2.Әлеуметтік әділеттілік
Әбу Ханифа өзінің құқықтық шешімдерінде әлеуметтік әділеттілікті сақтауды басты мақсат деп санаған. Ол қоғамдағы әлсіз топтарды, кедейлерді және әйелдерді қорғауға ерекше мән берді. Сонымен қатар, Әбу Ханифа мұсылмандар мен мұсылман еместердің құқықтарын қорғауда әділдік пен теңдік принциптерін ұстанды.
3.Құқықтық жүйенің кең таралуы
Ханафи мазхабының географиялық таралуы оның ерекшеліктерінің бірі болып табылады. Бұл мазхаб Орталық Азияда, Үндістанның бір бөлігінде, Пәкістанда, Түркияда және Балқан елдерінде кең таралған. Оның құқықтық жүйесі көптеген мұсылман мемлекеттерінің ресми заңдарына әсер етті.
4.Мазхабтың дамуындағы ұжымдық рөлі
Ханафи мазхабының қалыптасуы мен дамуы ұжымдық ойлау мен талқылау негізінде жүзеге асырылды. Имам Әбу Ханифа мен оның шәкірттері құқықтық мәселелерді бірге талқылап, шешімдер қабылдаған. Бұл мазхабтың негізін қалаушының шәкірттері оның идеяларын әрі қарай дамытып, Ханафи құқықтық дәстүрінің сақталуы мен таралуына ықпал етті.
Қорытындылай келе Ханафи мазхабының ерекшеліктері оның құқықтық икемділігі, рационализмі, әлеуметтік әділеттілікке баса назар аударуы және кең географиялық таралуында жатыр. Бұл мазхабтың құқықтық әдіснамасы оны заманауи мәселелерге бейімделуге қабілетті етіп, ислам құқық жүйесінде маңызды орынға ие етті.
Б.Абдрахман,
Түркістан облысы дін істер басқармасы
«Дін мәселелерін зерттеу орталығы» КММ – нің теолог маманы
